สกเล ปน อิมสฺมิํ สุตฺเต สุจริตมูลกา สติปฏฺฐานา โลกุตฺตรมิสฺสกา, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ มูลภูตา สติปฏฺฐานา ปุพฺพภาคา, เตปิ สติปฏฺฐานมูลกา โพชฺฌงฺคา ปุพฺพภาคาวฯ วิชฺชาวิมุตฺติมูลกา ปน โลกุตฺตราว กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

8. อุปวานสุตฺตวณฺณนา

[189] อฏฺฐเม ปจฺจตฺตนฺติ อตฺตนาวฯ โยนิโสมนสิการาติ โยนิโส มนสิกาเรนฯ อารพฺภมาโนวาติ กุรุมาโนเยวฯ สุวิมุตฺตนฺติ กมฺมฏฺฐานวิมุตฺติยา สุฏฺฐุ วิมุตฺตํฯ อฏฺฐิํกตฺวาติ อตฺถํ กริตฺวา, อตฺถิโก หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

9. ปฐมอุปฺปนฺนสุตฺตวณฺณนา

[190] นวเม นาญฺญตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวาติ ตถาคตสฺส ปาตุภาวํ วินา น อญฺญสฺมิํ กาเล อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ

10. ทุติยอุปฺปนฺนสุตฺตวณฺณนา

[191] ทสเม นาญฺญตฺร สุคตวินยาติ สุคโตวาทํ วินา น อุปฺปชฺชนฺตีติฯ

ปพฺพตวคฺโคฯ

2. คิลานวคฺโค

1-3. ปาณสุตฺตาทิวณฺณนา

[192-194] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปนฺตีติ เยสํ จตฺตาโร อิริยาปถา อตฺถิ, เตสํเยว วเสเนตํ วุตฺตํฯ สีลํ นิสฺสายาติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ นิสฺสยํ กตฺวาฯ สตฺต โพชฺฌงฺเคติ สหวิปสฺสนเก มคฺคโพชฺฌงฺเคฯ ทุติยตติยานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

4-10. ปฐมคิลานสุตฺตาทิวณฺณนา

[195-201] จตุตฺเถ ตถา ปหีโน จายสฺมโต มหากสฺสปสฺส โส อาพาโธ อโหสีติ เถรสฺส กิร อิมํ โพชฺฌงฺคภาวนํ สาธุกํ สุณนฺตสฺส เอตทโหสิ ‘‘มยฺหํ ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส อิเม โพชฺฌงฺคา ปาตุภูตา’’ติฯ อถสฺส ‘‘นิยฺยานิกํ วต สตฺถุสาสน’’นฺติ จินฺตยโต โลหิตํ ปสีทิ, อุปาทารูปํ วิสุทฺธํ อโหสิ, โปกฺขรปตฺเต ปติตอุทกพินฺทุ วิย สรีรโต โรโค วินิวตฺติตฺวา คโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตถา ปหีโน จายสฺมโต มหากสฺสปสฺส โส อาพาโธ อโหสี’’ติฯ ปญฺจมฉฏฺเฐสุปิ เอเสว นโยฯ อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ ชนานํ ปพฺพตปาเท ปุปฺผิตวิสรุกฺขวาตสมฺผสฺเสน อุปฺปนฺโน มนฺทสีตชโร อาพาโธติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

คิลานวคฺโคฯ

3. อุทายิวคฺโค

1-2. โพธายสุตฺตาทิวณฺณนา

[202-203] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, โพชฺฌงฺคาติ วุจฺจนฺตีติ ภนฺเต, กิตฺตเกน นุ โข พุชฺฌนกองฺคา นาม วุจฺจนฺตีติ ปุจฺฉติฯ โพธาย สํวตฺตนฺตีติ พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต มิสฺสกโพชฺฌงฺคา กถิตาฯ ทุติเย ธมฺมปริจฺเฉโท กถิโตฯ

3-5. ฐานิยสุตฺตาทิวณฺณนา

[204-206] ตติเย กามราคฏฺฐานิยานนฺติ กามราคสฺส การณภูตานํ อารมฺมณธมฺมานํฯ พฺยาปาทฏฺฐานิยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สกลญฺหิ อิทํ สุตฺตํ อารมฺมเณเนว กถิตํฯ ปฐมวคฺคสฺส ทุติยสุตฺเต วุตฺตปริจฺเฉโทเปตฺถ ลพฺภเตวฯ จตุตฺเถ มิสฺสกโพชฺฌงฺคา กถิตาฯ ปญฺจเม อปริหานิเย ธมฺเมติ อปริหานิกเร สภาวธมฺเมฯ

6-7. ตณฺหกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา

[207-208] ฉฏฺเฐ เอตทโวจาติ ‘‘อิมิสฺสํ ปริสติ นิสินฺโน อุทายิตฺเถโร นาม อนุสนฺธิกุสโล ภิกฺขุ อตฺถิ, โส มํ ปุจฺฉิสฺสตีติ ภควตา โอสาปิตเทสนํ ญตฺวา เทสนานุสนฺธิํ ฆเฏสฺสามี’’ติ ปุจฺฉนฺโต เอตํ อโวจฯ วิปุลนฺติอาทิ สพฺพํ สุภาวิตตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สุภาวิโต หิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค วิปุโล จ มหคฺคโต จ อปฺปมาโณ จ อพฺยาปชฺโช จ นาม โหติฯ โส หิ ปตฺถฏตฺตา วิปุโล, มหนฺตภาวํ คตตฺตา มหคฺคโต, วฑฺฒิปมาณตฺตา อปฺปมาโณ, นีวรณานํ ทูรีภาเวน พฺยาปาทรหิตตฺตา อพฺยาปชฺโฌ นาม โหติฯ ตณฺหาย ปหานา กมฺมํ ปหียตีติ ยํ ตณฺหามูลกํ กมฺมํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ ตณฺหาปหาเนน ปหียติฯ กมฺมสฺส ปหานา ทุกฺขนฺติ ยมฺปิ กมฺมมูลกํ วฏฺฏทุกฺขํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ กมฺมปหาเนน ปหียติฯ ตณฺหกฺขยาทโย ตณฺหาทีนํเยว ขยา, อตฺถโต ปเนเตหิ นิพฺพานํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

8. นิพฺเพธภาคิยสุตฺตวณฺณนา

[209] อฏฺฐเม นิพฺเพธภาคิยนฺติ นิพฺพิชฺฌนโกฏฺฐาสิยํฯ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตนาติ สติสมฺโพชฺฌงฺเคน ภาวิเตน, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ วา ภาเวตฺวา ฐิเตน, เอวเมตฺถ มคฺคโพชฺฌงฺคา มิสฺสกาฯ เตหิ ภาวิตํ, เต วา ภาเวตฺวา ฐิตํ จิตฺตํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมวฯ ตมฺปิ ปน มคฺคนิสฺสิตํ กตฺวา มิสฺสกเมว กเถตุํ วฏฺฏติฯ

9. เอกธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[210] นวเม สํโยชนวินิพนฺธาติ สํโยชนสงฺขาตา วินิพนฺธาฯ อชฺโฌสานาติ ปรินิฏฺฐเปตฺวา คหณาฯ

10. อุทายิสุตฺตวณฺณนา

[211] ทสเม อพหุกโตติ อกตพหุมาโนฯ อุกฺกุชฺชาวกุชฺชนฺติ เอตฺถ อุกฺกุชฺชํ วุจฺจติ อุทโย, อวกุชฺชํ วโยติ อุทยพฺพยวเสน ปริวตฺเตนฺโต สมฺมสนฺโตติ ทีเปติฯ ธมฺโม จ เม, ภนฺเต, อภิสมิโตติ วิปสฺสนาธมฺโม อภิสมาคโตฯ มคฺโคติ วิปสฺสนามคฺโควฯ สเจ หิ เถโร ตสฺมิํ สมเย โสตาปนฺโน, อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ อตฺถาย, สเจ อนาคามี, อรหตฺตมคฺคสฺส อตฺถาย อยํ วิปสฺสนา เวทิตพฺพาฯ ตถา ตถา วิหรนฺตนฺติ เตน เตนากาเรน วิหรนฺตํฯ ตถตฺตายาติ ตถาภาวายฯ ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตถตฺตายาติ อธิปฺเปตํ ตถาภาวํ ทสฺเสติฯ ปจฺจเวกฺขณตฺถาย อุปนียตีติ หิ เอตฺถ อธิปฺปาโย, ตํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อุทายิวคฺโคฯ

4. นีวรณวคฺโค

3-4. อุปกฺกิเลสสุตฺตาทิวณฺณนา

[214-215] จตุตฺถวคฺคสฺส ตติเย น จ ปภสฺสรนฺติ น จ ปภาวนฺตํฯ ปภงฺคุ จาติ ปภิชฺชนสภาวํฯ อโยติ กาฬโลหํฯ ฐเปตฺวา อิธ วุตฺตานิ จตฺตาริ อวเสสํ โลหํ นามฯ สชฺฌูติ รชตํฯ จิตฺตสฺสาติ จตุภูมกจิตฺตสฺสฯ โลกิยสฺส ตาว อุปกฺกิเลโส โหตุ , โลกุตฺตรสฺส กถํ โหตีติ? อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนนฯ ยทคฺเคน หิ อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, ตทคฺเคเนว เต โลกิยสฺสาปิ โลกุตฺตรสฺสาปิ อุปกฺกิเลสา นาม โหนฺติฯ ปภงฺคุ จาติ อารมฺมเณ จุณฺณวิจุณฺณภาวูปคมเนน ภิชฺชนสภาวํฯ อนาวรณา อนีวรณาติ กุสลธมฺเม น อาวรนฺตีติ อนาวรณา, น นีวรนฺติ น ปฏิจฺฉาเทนฺตีติ อนีวรณาฯ เจตโส อนุปกฺกิเลสาติ จตุภูมกจิตฺตสฺส อนุปกฺกิเลสาฯ

8. อาวรณนีวรณสุตฺตวณฺณนา

[219] อฏฺฐเม ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณาติ ปญฺญาย มนฺทภาวกราฯ นีวรณานญฺหิ อภิณฺหุปฺปาเท สติ อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมานา ปญฺญา ทุพฺพลา โหติ มนฺทา อวิสทาฯ

ปญฺจ นีวรณา ตสฺมิํ สมเย น โหนฺติฯ